Foto: Radio Olsztyn

Opracowane przez: Katarzynę Kujawę

W Królewcu, dzisiejszym Kaliningradzie w federacji rosyjskiej, istnieje miejsce, które jest mało znane a ma fascynującą historię, która mogłaby stać się fabułą książki lub filmu. Miejsce, które zostało zniszczone przez wiele katastrof i odrodziło się jak feniks z popiołów. Jest to Biblioteka Wallenrodzka, która wcześniej posadowiona była w południowej wieży katedry w Królewcu i obecnie w tym samym miejscu jest rekonstruowana.

Polskiemu czytelnikowi określenie to może przypominać Wielkiego Mistrza Zakonu Krzyżackiego- Konrada von Wallenroda, który jest bohaterem dzieła Adama Mickiewicza o tym samym tytule. To skojarzenie może być na tyle adekwatne, że chodzi o ten sam stan szlachecki, jednak o innego jego przedstawiciela.

Biblioteka została nazwana imieniem jej założyciela, pruskiego kanclerza Martina von Wallenrodta (z końcówką -dt), który żył na przełomie XVI wieku. Jako mężczyzna o wszechstronnym wykształceniu i z naukowymi ambicjami zbierał on rzadkie księgi, pisma, listy i malowidła, jak również wspierał Uniwersytet Albertyna w Królewcu. Jego pierwszy zbiór liczył około 3000 książek i pism, które niestety uległy zniszczeniu podczas pożaru w roku 1623. Mimo tego nieszczęścia Wallenrodt nie porzucił swej pasji i utworzył nowy zbiór, który po jego śmierci w roku 1632 liczył około 2000 tomów. Jego syn - Johann Ernst- poszerzył znacząco ten zbiór przywożąc ze swoich licznych podróży po Europie i Ameryce Północnej księgi, mapy, globusy, monety, suweniry i inne rarytasy, tak że biblioteka zyskała dodatkowo funkcję muzeum geograficznego i gabinetu rarytasów. Do najbardziej wartościowych dokumentów, które były przechowywane w Bibliotece Wallenrodzkiej, zaliczał się list żelazny cesarza Karola V, z pomocą którego Martin Luther opublikował i obronił tezy na budynku Reichstagu w Worms w roku 1521.

Zbiory początkowo były przechowywane w jednym z rodzinnych gospodarstw w okolicach Tapiau (Gwardejsk), jednak w roku 1650 Johann Ernst von Wallenrodt ustalił z radnym miasta Kneiphof, jednego z trzech miast, z których składał się Królewiec, przeniesienie jej do dwóch pokoi w południowej wieży Katedry w Królewcu. W jego zamierzeniu zbiory te miały być wykorzystywane przede wszystkim przez profesorów i studentów Uniwersytetu Alberta, którego biblioteka w tamtych czasach była słabo wyposażona. Zadbał on o zatrudnienie bibliotekarzy, dla których praca w bibliotece była zajęciem dodatkowym obok profesury na uniwersytecie. Zatrudnił on także znanego w Królewcu rzeźbiarza – Isaaka Rige – aby urządził on wnętrze biblioteki. Riga stworzył przepiękne regały na książki w stylu barokowym z motywami drzew i liści palmowych oraz muzykującymi putto, jak również poręcz przy schodach z natchnioną figurą bogini mądrości. Tak na marginesie, Isaak Riga pozostawił po sobie wiele dzieł także w kościołach Warmii i Mazur, między innymi anioła nad chrzcielnicą w kościele ewangelickim w Sorkwitach, altanę chrzcielną w kolegiacie w Dobrym Mieście, figury apostołów świętego Piotra i Pawła w kościele farnym w Reszlu, retabulum, ambonę i konfesjonały w kościele św. Bartłomieja w Pasłęku, prawdopodobnie także krucyfiks w katedrze św. Jakuba w Olsztynie.

W roku 1675 zbiór Wallenrodta został przyjęty do biblioteki uniwersyteckiej w Królewcu. Po śmierci Johanna Ernsta von Wallenrodta jak też jego bratanka i spadkobiercę Adama Christopha rodzina przekazała bibliotekę w 1721 roku ostatecznie państwu. Zbiór ksiąg i pism powiększył się z biegiem czasu do 10.500 tomów, z których większość dotyczyła historii Prus i pruskich rodów szlacheckich. W 1909 Biblioteka Wallenrodzka stała się częścią połączonych bibliotek królewskiej i uniwersyteckiej (od 1918 biblioteka państwowa i uniwersytecka), przy czym większa jej część została przeniesiona do nowego budynku, a pozostałe 3500 tomów (głównie dublety) zostało w południowej wieży katedry. W taki sposób zbiory funkcjonowały aż do II wojny światowej, która pociągnęła za sobą ich zniszczenie. Po zbombardowaniu Królewca w sierpniu 1944 skryte w katedrze 3500 tomów spłonęło, a reszta wraz z księgozbiorem biblioteki państwowej i uniwersyteckiej została rozproszona po wielu krajach przez wojska rosyjskie w kwietniu 1945 roku.

Przez wiele dziesięcioleci zbiory wallenrodzkie uznawane były za zaginione. Jednak okazało się, że część księgozbioru biblioteki przetrwało II wojnę światową. Staraniom niemieckich naukowców, głównie z uniwersytetu w Osnabrück, można zawdzięczyć, że od lat 80- tych odnalezionych zostało około 1500 tomów, między innymi w bibliotece Akademii Nauk w Petersburgu, w bibliotekach i archiwach w Moskwie, bibliotekach uniwersyteckich w Kaliningradzie i Toruniu, jak również w bibliotece akademickiej w Wilnie. Obok znalezienia druków z Wallenrodzkiej Biblioteki i innych królewieckich bibliotek naukowcy z Osnabrück postawili sobie za cel skatalogować, sfilmować i zdigitalizować zbiory biblioteki i tym samym wirtualnie zrekonstruować rozproszone zasoby. Dzięki znormalizowaniu stosunków politycznych między Niemcami a Rosją jak też innymi państwami byłego bloku wschodniego można było w latach 90-tych rozpocząć realizację tego zamierzenia. W ramach niemiecko-rosyjskiej współpracy kulturowej przy finansowym wsparciu niemieckich fundacji odbudowano katedrę w Królewcu. Z inicjatywy państwowego Uniwersytetu im. Emmanuela Kanta utworzono w odbudowanej katedrze muzeum Kanta i zrekonstruowano tam pomieszczenia Biblioteki Wallenrodzkiej z regałami ozdobionymi gałązkami palmowymi, gdzie zaprezentowanych było ok. 300 egzemplarzy wallenrodzkich ze zbiorów uniwersyteckich. Kolejnym kamieniem milowym w niemiecko-rosyjskiej współpracy kulturowej była wspólna inicjatywa bibliotek z roku 2009, zgodnie z którą przeniesione w wyniku wojny zbiory biblioteczne zostaną wspólnie zbadane, spisane, zdigitalizowane i przedstawione publiczności w formie wirtualnej. Biblioteka Wallenrodzka odgrywała tutaj rolę pilotażową. Znalezione w bibliotekach uniwersyteckich w Toruniu, Wilnie i Kaliningradzie niepełne zbiory zostały do tej pory zdigitalizowane, jednak zbadanie częściowych zbiorów w Moskwie i St. Petersburgu będzie trwało prawdopodobnie jeszcze wiele lat. 

Rekonstruktion des Raumes und der Regale der Wallenrodtschen Bibliothek im Dom von Kaliningrad (Juni 2009)

Foto: Suigres1; Quelle: Wikimedia Commons (gemeinfrei)

Tak właśnie został odrestaurowany fragment zaginionego niemieckiego dziedzictwa kulturowego. To czy Biblioteka Wallenrodzka powróci w całości na swe pierwotne miejsce – do katedry w Królewcu - nie tylko wirtualnie, ale także fizycznie zrekonstruowana, pozostaje nadal kwestią otwartą. Być może pojawią się gdzieś kolejne zaginione zbiory, a Państwo, drodzy Czytelnicy, będziecie tymi szczęśliwymi odkrywcami. Kto wie?

Źródła:

Bericht des Konservators der Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen über seine Tätigkeit vom 1. Dezember 1903 bis 30. November 1904. Königsberg 1905.Päsler, Ralf G.: Zum Handschriftenbestand der ehemaligen Staats- und Universitätsbibliothek Königsberg. Quellenrepertorium und neues Standortverzeichnis, in:Scriptorium 61/1 (2007), S. 198-217.

https://de.wikipedia.org/wiki/Wallenrodtsche_Bibliothek

https://de.wikipedia.org/wiki/Johann_Ernst_von_Wallenrodt

https://de.wikipedia.org/wiki/Isaak_Riga

Talke, Hartmut: Aufsatz „Kneiphof und Dom“, auf der Website: https://ostpreussen.net/ostpreussen/orte.php/ostpreussen/h.talke@t-online.de?bericht=1058

Beschreibung der Königsberger Forschungsprojekte der Universität Osnabrück, Interdisziplinäres Institut für Kulturgeschichte der frühen Neuzeit, auf der Website: https://www.ikfn.uni-osnabrueck.de/forschung/abgeschlossene_projekte/koenigsberger_projekte.html

Pressemitteilung der Stiftung Preußischer Kulturbesitz und der Kulturstiftung der Länder vom 6. Oktober 2009, auf der Website: http://www.preussischer-kulturbesitz.de/pressemitteilung/article/2009/10/06/pressemeldung-deutsch-russische-bibliotheksinitiative-erste-konkrete-projekte-zur-gemeinsamen-er.html

barbara.willan@gmail.com            

Strona internetowa jest wspierana finansowo przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych Republiki Federalnej Niemiec i Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji.

Redaktor strony internetowej: Ewa Dulna

Skontaktuj się z nami

mail: barbara.willan@gmail.com

tel. 606 680 218

ul. Prosta 17/3

Olsztyn 10 - 029

Zrobione w WebWave CMS